Беларусь помнит!
Жалеза плавілася пад агнём
Бітва на Курскай дузе (5 ліпеня – 23 жніўня 1943 года) – адна з найбольш ключавых бітваў Вялікай Айчыннай і Другой сусветнай ваны, самая буйная танкавая бітва ў гісторыі. У змаганні бралі ўдзел каля двух мільёнаў чалавек, былі задзейнічаны шэсць тысяч танкаў і чатыры тысячы самалётаў.
У выніку наступу савецкіх войскаў былі разгромлены магутныя арлоўская і белгарадска-харкаўская групоўкі фашыстаў. Таксама ў Курскай бітве і бітве за Дняпро быў завершаны карэнны пералом падчас ВАВ, пачаты пад Сталінградам, і стратэгічная ініцыятыва канчаткова перайшла на бок СССР.
У выніку наступу савецкіх войскаў былі разгромлены магутныя арлоўская і белгарадска-харкаўская групоўкі фашыстаў. Таксама ў Курскай бітве і бітве за Дняпро быў завершаны карэнны пералом падчас ВАВ, пачаты пад Сталінградам, і стратэгічная ініцыятыва канчаткова перайшла на бок СССР.
У ходзе Курскай бітвы пад Прохараўкай (56 кiламетраў ад Белгарада) адбылася найвялікшая танкавая бітва. З абодвух бакоў у ёй прымалi ўдзел да 1200 танкаў і самаходных гармат. Танкавая бітва на Курскай дузе стала яшчэ адным прыкладам гераізму савецкіх воінаў. У той жа дзень, 12 ліпеня, савецкая армія перайшла ў контрнаступленне. Бітва падоўжылася на 50 дзён, да 23 жніўня 1943 года.
Курская дуга 1943-га адзначыла карэнны пералом у ходзе вайны. Цяпер стратэгічная ініцыятыва перайшла да савецкай арміі. Наступальная стратэгія, распрацаваная вермахтам, пацярпела канчатковы крах. У ходзе Курскай бітвы страты немцаў склалі да паўмільёна чалавек, а таксама вялікую колькасць тэхнікі.
Курская дуга 1943-га адзначыла карэнны пералом у ходзе вайны. Цяпер стратэгічная ініцыятыва перайшла да савецкай арміі. Наступальная стратэгія, распрацаваная вермахтам, пацярпела канчатковы крах. У ходзе Курскай бітвы страты немцаў склалі да паўмільёна чалавек, а таксама вялікую колькасць тэхнікі.
Лідзія Кандрацьеўна Волкава, ветэран Вялікай Айчыннай вайны, запомніла Курск па-свойму. Ваенныя дзеянні за вызваленне гэтага горада ўвасобіліся ў яе памяці яскравым адбіткам. Колькі жыццяў тады выратавалі маладыя медсястрычкi, а колькі разоў рызыкавалі сваімі -- не злічыць. «Лекаў было мала, параненых -- шмат, але мы не падалі духам і ім не давалі: маральная падтрымка часам для байцоў значыла многае». Менавiта медсёстры былi тымi людьмi, дзякуючы якiм салдатам хацелася хутчэй падняцца з бальнiчнага ложка, каб зноў вярнуцца на перадавую.
Бойка за жыццё
Улетку 1943 года нямецкае камандаванне планавала пачаць адну з найбуйнейшых наступальных аперацый стратэгічнага значэння «Цытадэль». Для яе правядзення фашыстамі было сцягнута ў раён Курскай дугі 19 танкавых дывізій. Агульная колькасць войскаў вермахта тады вырасла да 50 дывізій, а колькасць варожых войскаў даходзіла да 900 тысяч салдат. Пасля разгрому савецкай арміі нямецкае камандаванне планавала нанесці магутны ўдар на паўднёвым захадзе.
Але Савецкі Саюз падрыхтаваў сюрпрыз -- у ходзе разгорнутых на Курскім выступе работ была створана магутная абаронная пазіцыя. Тут савецкае камандаванне засяродзіла войскі агульнай колькасцю да 1,3 мільёна чалавек. Бітва на Курскай дузе пачалася 5 ліпеня з масіраванага наступлення нямецкіх войскаў. Пасля тыдня зацятых абарончых баёў наступленне ворага ўдалося спыніць.
Але Савецкі Саюз падрыхтаваў сюрпрыз -- у ходзе разгорнутых на Курскім выступе работ была створана магутная абаронная пазіцыя. Тут савецкае камандаванне засяродзіла войскі агульнай колькасцю да 1,3 мільёна чалавек. Бітва на Курскай дузе пачалася 5 ліпеня з масіраванага наступлення нямецкіх войскаў. Пасля тыдня зацятых абарончых баёў наступленне ворага ўдалося спыніць.
На той момант хірургічны атрад, дзе Лідзія Кандрацьеўна Волкава служыла з пачатку вайны, перафарміравалі ў асобную роту медыцынскага прызначэння. У чым розніца? У роце ішла больш сур'ёзная спецыялізацыя па галінах медыцыны: былі нейрахірургічныя, тэрапеўтычныя, таксікалагічныя групы, а таксама асобныя групы з афтальмолагамі і оталарынголагамі…
Групу Ліды пасадзілі на транспартны амерыканскі самалёт "Дуглас" і тэрмінова перакінулі ў Курск. Спыніліся яны недзе на ўскрайку яшчэ цалкам невызваленага горада. Да сённяшняга дня ў галаве сівавалосай бабулі чуюцца водгаласы бязлітасных бамбёжак процьмы танкаў.
Медыцынскую групу размясцілі па хатах мясцовых жыхароў. Аднак там спецыялісты амаль не паказваліся -- ад безлічы параненых яны не адыходзілі ні на хвіліну. А дапамогу салдатам даводзілася аказваць у лепшым выпадку ў разбураных пабудовах школ ці калгасаў, а часам і проста ў палатцы ў чыстым полі.
-- Мы дзень і ноч займаліся параненымі байцамі, што прывозiлi да нас. Задрэмлеш на паўгадзіны падчас чарговай бойкі -- і зноў за працу. Аперацыі даводзілася праводзіць самыя складаныя. Напрыклад, пранікальнае раненне ў галаву. Рэакцыя медыкаў павінна быць імгненнай, таму што хутка адбываецца ацёк мозгу і чалавек можа памерці. Але нічога, нашы першакласныя ўрачы і не з такім спраўляліся. Пасля вайны шмат ваяк бачыла з дзірачкай вось тут, -- з усмешкай паказвае на галаву бабуля. -- Даводзілася ў палявых умовах тады і ампутацыі праводзіць, і ад цяжкіх раненняў у грудзі і жывот ратаваць.
Дзякуй богу, матэрыялаў і тэхнікі ў спецыялізаванай групы хапала. Спецыялісты ні разу не засталіся без сродкаў медыцынскай дапамогі – былі ў дастатковай колькасці і перавязачны матэрыял, і поўны камплект хірургічных прылад, і нават металічныя аперацыйныя сталы.
Групу Ліды пасадзілі на транспартны амерыканскі самалёт "Дуглас" і тэрмінова перакінулі ў Курск. Спыніліся яны недзе на ўскрайку яшчэ цалкам невызваленага горада. Да сённяшняга дня ў галаве сівавалосай бабулі чуюцца водгаласы бязлітасных бамбёжак процьмы танкаў.
Медыцынскую групу размясцілі па хатах мясцовых жыхароў. Аднак там спецыялісты амаль не паказваліся -- ад безлічы параненых яны не адыходзілі ні на хвіліну. А дапамогу салдатам даводзілася аказваць у лепшым выпадку ў разбураных пабудовах школ ці калгасаў, а часам і проста ў палатцы ў чыстым полі.
-- Мы дзень і ноч займаліся параненымі байцамі, што прывозiлi да нас. Задрэмлеш на паўгадзіны падчас чарговай бойкі -- і зноў за працу. Аперацыі даводзілася праводзіць самыя складаныя. Напрыклад, пранікальнае раненне ў галаву. Рэакцыя медыкаў павінна быць імгненнай, таму што хутка адбываецца ацёк мозгу і чалавек можа памерці. Але нічога, нашы першакласныя ўрачы і не з такім спраўляліся. Пасля вайны шмат ваяк бачыла з дзірачкай вось тут, -- з усмешкай паказвае на галаву бабуля. -- Даводзілася ў палявых умовах тады і ампутацыі праводзіць, і ад цяжкіх раненняў у грудзі і жывот ратаваць.
Дзякуй богу, матэрыялаў і тэхнікі ў спецыялізаванай групы хапала. Спецыялісты ні разу не засталіся без сродкаў медыцынскай дапамогі – былі ў дастатковай колькасці і перавязачны матэрыял, і поўны камплект хірургічных прылад, і нават металічныя аперацыйныя сталы.
Найбольшае ўражанне з тых часоў пакінулі для Волкавай дні змагання на станцыі Прохараўка:
-- Хоць тады мы знаходзіліся далёка ад перадавой, невыносны грукат даносіўся да нашай палаткі. Суцэльны роў матораў, лясканне металу, выбухі снарадаў і дзікі скрыгат ірванага жалеза аж ціснулі на перапонкі. У многіх салдат тады ішла кроў з вушэй, і гэта лічылася нормай. У такіх умовах галоўнае было заставацца ў цвярозым розуме і памяці. А выбару не заставалася. Інакш каму працаваць?
-- Хоць тады мы знаходзіліся далёка ад перадавой, невыносны грукат даносіўся да нашай палаткі. Суцэльны роў матораў, лясканне металу, выбухі снарадаў і дзікі скрыгат ірванага жалеза аж ціснулі на перапонкі. У многіх салдат тады ішла кроў з вушэй, і гэта лічылася нормай. У такіх умовах галоўнае было заставацца ў цвярозым розуме і памяці. А выбару не заставалася. Інакш каму працаваць?
Першая і апошняя весткі для родных
Дарэчы, вайна напаткала Лідзію Волкаву на Заходняй Украіне, побач з Карпатамі. Сюды яе накіравалі на працу пасля сямі класаў звычайнай школы і двухгадовай школы медсясцёр.
-- Я з дзяўчатамі прагульвалася па горадзе, а мясцовыя жыхары паведамілі, што пачалася вайна. Мы застылі ў разгубленасці, -- Лідзія Кандрацьеўна ў дробязях прыгадвае 22 чэрвеня 1941 года. – У той жа дзень патэлефанавалі з ваенкамата і даручылі з'явіцца назаўтра з рэчамі.
На наступны дзень Лідзія ў званні старшыны (адзіным і пажыццёвым) апынулася ў горадзе Станіславе, дзе ўжо ляталі нямецкія самалёты і стралялі з кулямётаў. У той жа дзень дзяўчына адправіла вестку родным. Бацьку яе не прызвалі: з Першай сусветнай выйшаў інвалідам. Крыху забягу наперад – вайна, на шчасце, злітавалася над бацькамі і малодшымі брацікам з сястрычкай Лідзіі і пакінула іх у жывых.
-- Момант -- і ўсё замерла: бомба наскрозь працяла муры двухпавярховага будынка, дзе мы аказвалі дапамогу параненым. Мяне спачатку падкінула ўверх, а потым з усёй сілы шпурнула на зямлю і прываліла зверху развалінамі. На хвіліну адчула, быццам знаходжуся ў магіле. Амаль непрытомная, цудам схапілася за чыйсьці шынель, што выслізгваў з-пад груд пяску і камення. Мяне з цяжкім страсеннем мозгу пераправілі ў шпіталь. А чатырох чалавек у той дзень дасталі з-пад развалін ужо мёртвымі і спешна пахавалі там жа, на падворку, -- Лідзія Волкава запомніла 30 верасня 1941 года назаўсёды. Менавіта тады яна нарадзілася нанова і пасівела ў свае шаснаццаць гадоў. Неспадзяваныя ўзрушэнні перажыла змагання з фашыстамі за чыгуначным вузеле на ўскрайку ўкраінскага горада Сумы.
-- Я з дзяўчатамі прагульвалася па горадзе, а мясцовыя жыхары паведамілі, што пачалася вайна. Мы застылі ў разгубленасці, -- Лідзія Кандрацьеўна ў дробязях прыгадвае 22 чэрвеня 1941 года. – У той жа дзень патэлефанавалі з ваенкамата і даручылі з'явіцца назаўтра з рэчамі.
На наступны дзень Лідзія ў званні старшыны (адзіным і пажыццёвым) апынулася ў горадзе Станіславе, дзе ўжо ляталі нямецкія самалёты і стралялі з кулямётаў. У той жа дзень дзяўчына адправіла вестку родным. Бацьку яе не прызвалі: з Першай сусветнай выйшаў інвалідам. Крыху забягу наперад – вайна, на шчасце, злітавалася над бацькамі і малодшымі брацікам з сястрычкай Лідзіі і пакінула іх у жывых.
-- Момант -- і ўсё замерла: бомба наскрозь працяла муры двухпавярховага будынка, дзе мы аказвалі дапамогу параненым. Мяне спачатку падкінула ўверх, а потым з усёй сілы шпурнула на зямлю і прываліла зверху развалінамі. На хвіліну адчула, быццам знаходжуся ў магіле. Амаль непрытомная, цудам схапілася за чыйсьці шынель, што выслізгваў з-пад груд пяску і камення. Мяне з цяжкім страсеннем мозгу пераправілі ў шпіталь. А чатырох чалавек у той дзень дасталі з-пад развалін ужо мёртвымі і спешна пахавалі там жа, на падворку, -- Лідзія Волкава запомніла 30 верасня 1941 года назаўсёды. Менавіта тады яна нарадзілася нанова і пасівела ў свае шаснаццаць гадоў. Неспадзяваныя ўзрушэнні перажыла змагання з фашыстамі за чыгуначным вузеле на ўскрайку ўкраінскага горада Сумы.
Шпаркі танец перамогі
Пасля Курскай дугi справа ў савецкіх войскаў рухалася нашмат шпарчэй і з большым аптымізмам. Пачалося адступленне немцаў.
Гарады на шляху вызвалення імгненна злятаюць з вуснаў Лiдзii Волкавай – Гомель, Рэчыца, Баранавічы, Брэст. На беларускіх землях часта аказвалі меддапамогу ў партызанскіх зямлянках. Далей на баявым шляху былi Польшча і Германія.
-- Напрыканцы вайны наша група спецыялізавалася на хірургічных аперацыях на вачах. Запаленне параненага вока таксама трэба было спыніць у час, каб не застацца без абодвух. Памятаю, як восьмага мая частку групы пасадзілі ў грузавую машыну і некуды павезлі. Пад'язджаем да Рэйхстага і бачым, як на купале развіваецца чырвоны сцяг. Пачуцці цяжка перадаць словамі -- тонкая ручаінка скацілася па шчацэ Лідзіі Кандрацьеўны.
Гарады на шляху вызвалення імгненна злятаюць з вуснаў Лiдзii Волкавай – Гомель, Рэчыца, Баранавічы, Брэст. На беларускіх землях часта аказвалі меддапамогу ў партызанскіх зямлянках. Далей на баявым шляху былi Польшча і Германія.
-- Напрыканцы вайны наша група спецыялізавалася на хірургічных аперацыях на вачах. Запаленне параненага вока таксама трэба было спыніць у час, каб не застацца без абодвух. Памятаю, як восьмага мая частку групы пасадзілі ў грузавую машыну і некуды павезлі. Пад'язджаем да Рэйхстага і бачым, як на купале развіваецца чырвоны сцяг. Пачуцці цяжка перадаць словамі -- тонкая ручаінка скацілася па шчацэ Лідзіі Кандрацьеўны.
Пасля вайны дзяўчына ўладкавалася на працу афтальмалагічнай медсястрой у Патсдаме і пачала падрыхтоўку да экзаменаў за дзясяты клас, пасля Ліда марыла пра медыцынскі ўніверсітэт. У свае дваццаць гадоў яна лічыла сябе старой дзеўкай і не звяртала ніякай увагі на моцны пол, пакуль маладзіцу не закружыў у танцы невядомы "пянзюк" на мясцовай дыскатэцы. Так яна і цяпер называе свайго мужа Васіля Сяргеевіча Волкава з Пензенскай вобласці.
Сёння Лідзія Кандрацьеўна жыве з адзіным сынам у Мінску. На адным месцы жвавая бабуля не сядзіць: то ў магазін збегае, то з суседкамі пагамоніць, то вячэру сыну прыгатуе. Дарэчы, кулінарыць у яе атрымліваецца нядрэнна – бульбу з селядцом па фірмовым рэцэпце нават адзначылі падзякай у конкурсе савета ветэранаў.
Сёння Лідзія Кандрацьеўна жыве з адзіным сынам у Мінску. На адным месцы жвавая бабуля не сядзіць: то ў магазін збегае, то з суседкамі пагамоніць, то вячэру сыну прыгатуе. Дарэчы, кулінарыць у яе атрымліваецца нядрэнна – бульбу з селядцом па фірмовым рэцэпце нават адзначылі падзякай у конкурсе савета ветэранаў.
Вераніка УЛАСЕВІЧ
Главные битвы Великой Отечественной войны глазами их участников